Obfitość produktów pochodzenia zwierzęcego sprawia, że konsumenci coraz większą uwagę przywiązują do walorów smakowych i cech prozdrowotnych tych produktów oraz warunków ich powstawania. Oczekiwania konsumentów spełnia zdecydowanie rolnictwo ekologiczne określające ściśle metody prowadzenia produkcji zarówno roślinnej jak i zwierzęcej.
Jakie zwierzęta?
O jakości i ilości produkowanego mleka decydują m. in.: rasa, żywienie oraz warunki utrzymania. Przy wyborze odpowiednich ras krów mlecznych do produkcji mleka ekologicznego, winny być preferowane zwierzęta zapewniające wystarczający poziom produkcji, o wysokiej zdrowotności, długowieczne i dobrze wykorzystujące pasze gospodarskie. Pierwszeństwo powinny mieć rodzime rasy, takie jak: polska czerwono-biała, polska czarno-biała, jersey, polska czerwona, białogrzbieta oraz simental. Ta ostatnia jako rasa mleczno-mięsna. Powinny cechować się wydajnością mleczną w granicach od 5 do 6 tys. kg mleka rocznie, najlepiej o kombinowanej, mleczno-mięsnej użytkowości. Przy wyborze zwierząt do chowu ekologicznego należy brać pod uwagę nie tylko potencjał produkcyjny, ale także takie cechy funkcjonalne, jak: zdolność adaptacji do warunków środowiskowych i żywieniowych, długowieczność i tempo brakowania, wydajność życiową, właściwości zdrowotne krów (odporność na mastitis i pasożyty), a także żerność i wykorzystanie paszy oraz płodność i łatwość porodów.
Produkcję ekologiczną w naszym kraju reguluje Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 roku o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. 2009. Nr 116, poz.975). Zawarte w niej przepisy, biorąc pod uwagę dopuszczalne dla gospodarstw ekologicznych nawożenie organiczne w ciągu roku, zakładają obsadę na 1 ha użytków rolnych na poziomie 2 sztuk dużych. Prowadzenie natomiast chowu zwierząt w gospodarstwach nie posiadających użytków rolnych jest niedozwolone.
Żywienie najważniejsze
Zwierzęta utrzymywane w gospodarstwach ekologicznych powinny być żywione paszą wyprodukowaną na użytkach wchodzących w skład gospodarstwa. Podstawą powinny być pasze objętościowe (zielonki, kiszonki, siano, słoma). Winny one stanowić co najmniej 60% s.m. dawki pokarmowej dla krów będących w pierwszych trzech miesiącach laktacji. W skład dziennej dawki pokarmowej może wchodzić nie więcej niż 40% paszy treściwej w przeliczeniu na s.m. – w pierwszym okresie laktacji i do 25% s.m. dawki – w późniejszym okresie laktacji. W okresie letnim krowy przez co najmniej 150 dni powinny być żywione na pastwisku. W drodze wyjątku dopuszcza się spasanie paszami konwencjonalnymi w ilości do 10% w okresie rocznym. Zakazane jest skarmianie półproduktów pochodzących z nasion roślin oleistych, z których olej pozyskano na drodze chemicznej (poekstrakcyjne śruty) oraz syntetycznych dodatków paszowych i pasz modyfikowanych genetycznie (GMO). W produkcji ekologicznej można stosować nieekologiczne materiały paszowe pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, dodatki paszowe, produkty uboczne rybołówstwa oraz materiały pochodzenia mineralnego, gdy są one wymienione w załączniku V i VI Rozporządzenia Komisji WE nr 889/2008, a także przestrzegane są ograniczenia określone w tym załączniku. Stosowane więc dodatki mineralno-witaminowe muszą zawierać atesty dopuszczające je do stosowania w ekologicznej produkcji mleka. Z pasz pochodzenia zwierzęcego dopuszczalne jest mleko i jego pochodne oraz ryby i inne zwierzęta morskie wraz z ich pochodnymi.
Pasze objętościowe
Głównym czynnikiem rzutującym na produkcję mleka jest jakość skarmianych pasz objętościowych. Podstawową paszę objętościową w letnim żywieniu krów stanowi pastwisko. Trwałe użytki zielone w odpowiedniej kulturze, mogą dostarczyć zwierzęciu wystarczającą ilość składników pokarmowych potrzebną do produkcji mleka w granicach 20-25 kg/dzień. Biorąc pod uwagę wartość pokarmową zielonki z runi pastwiskowo-łąkowej powinno się ją wypasać lub kosić we wczesnych stadiach rozwojowych – najlepiej w stadium od końca strzelania w źdźbło do początku kłoszenia, nie później jednak niż w okresie kłoszenia traw dominujących w runi. Zbieranie porostu pastwiskowo-łąkowego w późniejszych stadiach rozwojowych nie tylko obniża wartość pokarmową paszy, ale także opóźnia sprzęt i użytkowanie kolejnych pokosów.
Skarmianie krów w oparciu o pastwisko – w okresie letnim lub kiszonką z traw przewiędniętych – w okresie zimowym, a więc w oparciu o pasze bogate we frakcję białka szybko rozkładalnego w żwaczu, wymaga uzupełniania paszami bogatymi w skrobię, niezbędnymi w procesie syntezy mikrobiologicznej. Polepszenie wykorzystania białka rozkładanego w żwaczu – przy skarmianiu zielonki pastwiskowej lub kiszonki z porostu łąkowego, uzyskuje się zwykle przez wprowadzenie do dawki pokarmowej pasz bogatych w łatwo fermentujące węglowodany (ziarno zbóż) lub inne produkty bogate w skrobię (kiszonka z kukurydzy). Podobne efekty uzyskuje się przez wprowadzenie do dawki pokarmowej produktów bogatych w łatwo rozkładane włókno (np. wysłodki buraczane suszone lub otręby zbożowe). Zaleca się, by w zimowym żywieniu bydła stosować mieszane dawki pokarmowe, złożone z dwóch rodzajów pasz objętościowych soczystych, to jest kiszonek energetycznych (np. z kukurydzy lub całych roślin zbożowych) oraz kiszonek białkowych (np. kiszonki lucerny z trawą lub traw przewiędniętych). Alternatywą dla kiszonek energetycznych mogą być rośliny okopowe. Siano łąkowe lub z innych roślin zielonych (np. mieszanki motylkowo-trawiaste), może także stanowić wyłączną paszę objętościową. Podstawowym komponentem mieszanek treściwych stosowanych w gospodarstwach ekologicznych powinno być ziarno jęczmienia. W mieszankach treściwych można również stosować inne gatunki zbóż: gniecioną kukurydzę, pszenicę, owies, pszenżyto czy żyto oraz pasze wysokobiałkowe (takie jak groch, bobik, łubin) i produkty uboczne przemysłu rolno-spożywczego (makuchy, wysłodki). Kukurydzę uprawianą na kiszonkę można zastąpić z dobrym skutkiem kiszonkami z całych roślin zbożowych (GPS).
Pasze treściwe
Ziarno zbóż i nasiona roślin strączkowych powinny być podstawowymi paszami treściwymi, produkowanym w gospodarstwach ekologicznych. Powinny być skarmiane w postaci zgniecionej lub w postaci śruty. Z produktów ubocznych przemysłu rolno-spożywczego duże znaczenie w żywieniu bydła mlecznego w gospodarstwach ekologicznych mają otręby zbożowe, wysłodki buraczane suche oraz makuchy z nasion roślin oleistych (np. rzepaku, słonecznika).
Z dodatków paszowych stosowanych w ekologicznym żywieniu bydła zalicza się naturalne stymulatory wzrostu, które przyczyniają się do poprawy przyrostów masy ciała i zmniejszenia zużycia paszy. Można do nich zaliczyć preparaty probiotyczne, drożdże, enzymy paszowe oraz zioła. W produkcji ekologicznej dopuszcza się również stosowanie przemysłowych mieszanek mineralnych w mieszankach treściwych. Najczęściej stosowanych w ilości 2-3%.
Dawki pokarmowe
Skład dawek dla krów produkujących mleko ekologiczne ustala się podobnie jak w przypadku pozostałych krów. Powinno się uwzględniać: możliwość maksymalnego pobrania suchej masy paszy objętościowej i niezbędnego dodatku paszy treściwej, umożliwiającej uzyskać planowaną wydajność mleczną w poszczególnych okresach laktacji. Taka dawka, prawidłowo ułożona, powinna pokryć zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne krowy, w zależności od dziennej produkcji mleka, zawartości tłuszczu oraz białka w mleku, jak również potrzeb zwierzęcia wynikających z postępu ciąży. Proporcję pasz objętościowych do treściwych w suchej masie dawki pokarmowej, ułożonej zgodnie z normami IZ-PIB-INRA (2009), ustala się biorąc pod uwagę poprawkę energetyczną uwzględniającą zjawisko substytucji pasz oraz ujemną korelację między paszą treściwą, a paszą objętościową. Prawidłowo sporządzona dawka pokarmowa powinna zaspokoić zapotrzebowanie krowy na składniki pokarmowe, przy uwzględnieniu dopuszczalnego deficytu energetycznego w początkowym okresie laktacji. Takie postępowanie pozwala na uzyskanie zakładanej produkcji mleka, zapobiega niedożywieniu krowy oraz zapewnia odbudowę rezerw ciała zwierzęcia.
