Soja (Glycine max. L. Merrill) odgrywa coraz większą rolę w produkcji roślinnej. Pod względem powierzchni uprawy, zajmuje 4 miejsce po pszenicy, ryżu, kukurydzy, natomiast pierwsze spośród roślin bobowatych. Nasiona soi są cennym źródłem wysokowartościowego białka (35–40%) roślinnego służącego do produkcji pasz treściwych oraz źródłem tłuszczu (18–25%) do produkcji oleju. Bogaty skład chemiczny nasion determinuje wielokierunkowość wykorzystania gatunku, przyczyniając się do wzrostu wykorzystania surowca sojowego w różnych sektorach biogospodarki.
Biologia gatunku
Soja zgodnie z klasyfikacją botaniczną należy do rodziny bobowatych (Fabaceae). Za pochodzenie tej cennej rośliny rolniczej uznano północne Chiny, gdzie w XI w. p.n.e. z formy dzikiej została przystosowana do uprawy polowej. Soja jest ciepłolubną rośliną dnia krótkiego, a okres wegetacji trwa od 120 do 150 dni. Charakteryzuje się pokrojem krzaczastym (50–120 cm). Wykształca dobrze rozwinięty palowy system korzeniowy z licznymi odgałęzieniami bocznymi, rozrastający się głównie w warstwie ornej. W fazie siewki rośliny wchodzą w proces symbiozy z bateriami z rodzaju Bradyrhizobium japonicum, wiążącymi azot atmosferyczny, co czyni je samowystarczalnymi względem tego pierwiastka. Brodawki, w zależności od warunków uwilgotnienia gleby, utrzymują się na korzeniach do końca fazy kwitnienia.
Na każde 50 kg N związanego symbiotycznie odpowiada 100 g tego pierwiastka dostarczanego roślinie w formie azotu. Soja ma bardzo wysoką tolerancję na stres termiczny. Straty wody są ograniczone dzięki obecności włosków na powietrzni całej rośliny, które ją chronią przed nadmiernym przegrzaniem. W czasie dojrzewania rośliny, w zależności od klasy wczesności odmian, tracą całkowicie ulistnienie, tym samym pozwalając nasionom uzyskać pełną dojrzałość. Rośliny wykształcają od 60 do 80 strąków, z których każdy zawiera średnio 2–3 wybarwione na żółto nasiona. Przebieg pogody jest uważany za jeden z głównych czynników determinujących zmienność fenotypową roślin. Jak pokazują badania, w warunkach suszy największy plon uzyskuje się z środkowego odcinka pędu głównego. Mniejszą ilość nasion otrzymuje się ze strąków położonych najniżej, ponieważ są słabo wykształcone. Ponadto duża ich część jest tracona podczas zbioru.
Ciepłolubna roślina
Soja wymaga gleb zasobnych (gleby klasy II–IIIb), utrzymywanych w wysokiej kulturze rolniczej, charakteryzujących się dużą zawartością materii organicznej oraz uregulowaną gospodarką wodno-powietrzną. Nie zaleca się uprawy na glebach bardzo lekkich, kwaśnych, skrajnie ciężkich oraz mocno uwilgotnionych, gdyż na takich glebach kiełkowanie nasion oraz prawidłowe wschody roślin mogą być utrudnione. Prawidłowe i szybkie wschody są czynnikiem niezwykle istotnym w uprawie soi ze względu na krótki okres wegetacji oraz małą wrażliwość na niskie temperatury. Najbardziej przydatne gleby do uprawy soi należą do kompleksu pszennego bardzo dobrego oraz dobrego. Szczególną uwagę należy zwrócić na odczyn gleby. Soja nie toleruje zakwaszenia stanowiska glebowego. Odpowiednie pH powinno oscylować o granicach 6,0–6,8. Zapotrzebowanie soi na wodę (400–500 mm) stopniowo rośnie wraz ze wzrostem i rozwojem roślin i masy liści. W fazie kiełkowania i siewki wymagane jest około 1,3–2,5 mm/dzień z maksymalnym zapotrzebowaniem do 8 mm/dzień w okresie fazy kwitnienia oraz 1,3–5 mm/dzień w fazie dojrzewania.
Uprawa soi w Polsce jest utrudniona ze względu na stosunkowo duże wymagania termiczne oraz negatywną reakcję na długość dnia. Soja jest rośliną ciepłolubną, która w naszych warunkach klimatycznych często bywa uszkadzana przez przymrozki. Roślina źle znosi również duże amplitudy dobowe temperatur. W uprawie wyróżnić można dwa okresy krytyczne, w których niskie temperatury są czynnikiem redukującym przyszły plon. Zbyt niska temperatura w okresie od siewów do pełni wschodów wydłuża okres kiełkowania, a w skrajnej sytuacji może doprowadzić do gnicia nasion w glebie, co przekłada się na ograniczenie lub całkowity brak wschodów. Drugim krytycznym momentem, wpływającym na przyszły plon jest faza kwitnienia. Temperatura powietrza poniżej 10°C sprawia, że rośliny nie wchodzą w tę fazę. W sytuacji, gdy przez dłuższy czas temperatura utrzymuje się poniżej 24°C, okres kwitnienia opóźnia się. Niskie temperatury i intensywne opady wpływają niekorzystnie na procesy gromadzenia się białka w nasionach. Procesowi temu sprzyjają wysokie temperatury oraz umiarkowane opady. Odwrotnie ma się sytuacja jeżeli chodzi o tłuszcz. Niskie temperatury dobowe oraz opady zwiększają zawartość oleju w nasionach. W okresie dojrzewania nasion, soja wykazuje dużą odporność na niskie temperatury oraz negatywny wpływ czynników zewnętrznych.
Zabiegi agrotechniczne
Staranna uprawa roli jest kluczem do sukcesu w uprawie soi, w której dużą uwagę należy zwrócić na dobór przedplonu. Najodpowiedniejszym przedplonem dla soi są rośliny zbożowe, pozostawiające glebę w niskiej zasobności w azot. Soję można z powodzeniem uprawiać zarówno w systemie tradycyjnym (orkowym), jak i uproszczonym (bezorkowym) – uprawa głęboka gruberem lub wykonać siew bezpośredni – głęboka uprawa ścierniska z jednoczesnym siewem. W tradycyjnym systemie uprawy roli zaleca się wykonać orkę przedzimową na głębokość 30 cm. Wiosną, gdy warunki umożliwiają wjazd na pole należy przeprowadzić włókowanie mające na celu przerwanie parowania, wstępne wyrównanie roli oraz mechaniczne zniszczenie już skiełkowanych chwastów. Uprawę przedsiewną agregatem uprawowym należy wykonać na głębokość około 5–6 cm. Wszystkie zabiegi mają na celu odpowiednie doprawienie gleby oraz wyrównanie powierzchni pola, co ma istotne znaczenie przy zbiorze nisko zawieszonych strąków. Ponadto, wyrównanie gleby ułatwia proces zbioru oraz minimalizuje możliwość uszkodzenia sekcji roboczej kombajnu.
Dodatkowo na glebach lekkich można przeprowadzić wałowanie posiewne, które wyrównuje powierzchnię gleby oraz przyspiesza procesy odtworzenia podsiąkania wody, co przekłada się na lepsze wschody roślin. Na glebach średnich z tendencją do zbrylania oraz na glebach cięższych zabieg wałowania należy wykluczyć. Zbytnie zagęszczenie wierzchniej warstwy gleby w połączeniu z intensywnymi opadami deszczu może spowodować zaskorupienie powierzchni gleby, co przełoży się negatywnie na wschody. W związku z coraz powszechniej występującym zjawiskiem jakim jest deficyt wodny, występujący późną wiosną, coraz popularniejszy staje się system bezorkowej uprawy.
W takim systemie uprawa głęboka (25–30 cm) powinna być przeprowadzona jesienią. Wiosną, podobnie jak w systemie konwencjonalnym, zbiegi uprawowe należy maksymalnie ograniczać, aby nie dopuścić do nadmiernego przesuszenia gleby. Bezpośrednio przed siewem zaleca się zaprawienie nasion soi szczepionką bakteryjną Nitragina, zawierającą bakterie z rodzaju B. japonicum. Zaprawianie nasion preparatem bakteryjnym można przeprowadzić na dwa sposoby: na sucho lub na mokro. Szczepienie nasion zaleca się wykonywać bezpośrednio przed siewem lub zakupić zainokulowany materiał siewny. Zaleca się również zaprawianie nasion zaprawami (Sarox T 500 FS lub Vitavax 200 FS, w dawce 0,4 l zaprawy z dodatkiem 0,4 l wody na 100 kg nasion) w celu ochrony roślin przed chorobami, m.in. zgorzelą siewek, rizoktoniozą oraz fuzariozą.
Termin i norma wysiewu
W związku z dosyć wysokimi wymaganiami termicznymi oraz wilgotnościowymi w okresie wschodów, przed planowanym przystąpieniem do siewu koniecznym jest sprawdzenie temperatury gleby na głębokości siewu oraz określenie poziomu jej uwilgotnienia. Siew należy wykonać w ogrzaną glebę, o minimalnej temperaturze 8°C, która zapewnia szybie tempo wschodów. Fenologiczny termin siewu soi przypada na okres kwitnienia klonu zwyczajnego i wiśni, natomiast agrotechniczny – od 20 kwietnia do 5 maja. Wykonie wczesnego siewu zwiększa ryzyko wymarznięcia roślin, ale wpływa pozytywnie na wysokość osadzenia dolnych strąków. Natomiast opóźnienie wysiewu znacząco wydłuża okres wegetacji roślin i zwiększa ryzyko zbioru niedojrzałych nasion.
Głębokość siewu należy dostosować do regionalnych uwarunkowań siedliska. Zalecana głębokość siewu wynosi 3–4 cm. Na glebach lekkich lub przesuszonych, na których występuje deficyt wody, zaleca się siać głębiej (5–6 cm), tak aby nasiona miały dostęp do wilgoci w glebie. Zbyt głęboki siew, szczególnie na glebach cięższych utrudnia wschody roślin. W zależności od warunków uwilgotnienia gleby soja wschodzi od 2 do 3 tygodni. Obsada roślin zależy od doboru odmian (klasy wczesności) oraz stanowiska. Najwyższe plony (2,5–3 t/ha) uzyskuje się przy obsadzie 60–80 roślin m-2, przy założeniu normy wysiewu 90–120 kg nasion/ha. Normę tę można zwiększyć o 5–10%, ponieważ rośliny soi są wyjątkowo chętnie zjadane przez dziką zwierzynę. Rozstawa rzędów wpływa na sposób prowadzenia plantacji. Najkorzystniejszy jest wysiew nasion w rozstawie 30 cm.
Dzięki zagęszczeniu roślin pierwsze strąki zostają zawiązane wyżej, to z kolei wpływa na ograniczanie strat podczas zbioru. Siew można wykonać siewnikiem zbożowym, co ogranicza koszty. Jednak coraz częściej siew wykonuje się siewnikiem punktowym, wyposażonym w specjalne tarcze robocze. Rozstaw redlic wynosi wówczas 45 cm, a obsada 45–55 roślin.m-2 (3–4 jednostki siewne). Pozwala to ograniczyć koszt nasion oraz umożliwia mechaniczne zwalczanie chwastów w międzyrzędziach. W roku 2020 w Krajowym rejestrze odmian było wpisanych 25 odmian soi o różnej klasie wczesności: 2 odmiany bardzo wczesne, 6 odmian wczesnych, 4 odmiany średnio wczesne, 9 odmian późnych i 4 odmiany bardzo późne. Są to odmiany nowej generacji, o dużym potencjale plonowania i różnych terminach dojrzewania w naszym kraju. Obecnie do wysiewu są rekomendowane odmiany wczesne i średnio wczesne, charakteryzujące się wysokim potencjałem plonowania.
Agnieszka Klimek
