W okresie okołokwitnieniowym najważniejszym gospodarczo szkodnikiem rzepaku pozostaje słodyszek rzepakowy, który występuje powszechnie, w dużej liczebności i atakuje w strategicznym momencie, kiedy rzepak znajduje się w fazie pąkowania. Przed i w czasie kwitnienia rzepakowi zagrażają również choroby – głównie zgnilizna twardzikowa, czerń krzyżowych i szara pleśń.
Słodyszek rzepakowy opuszcza swoje kryjówki w glebie lub ściółce zwykle przy wzroście temperatury powietrza do 9°C, a następnie odbywa krótkie loty na pobliskie pola i łąki w poszukiwaniu żółto kwitnących kwiatów. Po zakończeniu żeru uzupełniającego i kopulacji samice przystępują do składania jaj. Termin pojawienia się pierwszych chrząszczy na plantacjach rzepaku ozimego jest zmienny w poszczególnych latach i zależy głównie od warunków agroklimatycznych – najczęściej przypada w okresie od połowy marca do końca kwietnia. Główny nalot słodyszka poprzedzony jest lotem mniejszej liczby chrząszczy, które początkowo gromadzą się na brzegach pól. W okresie nalotu, który może trwać nawet do kilkunastu tygodni, rośliny rzepaku ozimego i jarego mogą znajdować się w różnych stadiach rozwojowych – od fazy rozety do pełni kwitnienia.
Największa szkodliwość chrząszczy słodyszka rzepakowego występuje w okresie rozwoju pąków kwiatowych rzepaku (faza zielonego pąka), zwłaszcza gdy są jeszcze bardzo małe. We wczesnych fazach rozwojowych pąków uszkodzenia wywołane przez słodyszka są najbardziej istotne z punktu widzenia strat w plonie, ponieważ chrząszcze chcąc dostać się do pylników w całości je niszczą. W pąkach kwiatowych żerują także larwy słodyszka, lecz nie powodują istotnych gospodarczo strat. Rośliny rzepaku silnie opanowane przez chrząszcze słodyszka często opóźniają kwitnienie w wyniku uszkodzenia najwcześniej rozwijających się pąków wierzchołkowych. Rzepak w pełni kwitnienia jest mniej narażony, ponieważ w korzystnych warunkach wzrostu rośliny (szczególnie odmiany mieszańcowe rzepaku) potrafią w większym zakresie kompensować ewentualne uszkodzenia. Ale w sytuacji, kiedy rośliny są osłabione przez dodatkowe czynniki (np. chorobowe czy niedobory wody), a słodyszek wystąpi masowo, to rzepak może w ogóle nie zakwitnąć.
Czytaj także: Skutki wycofywania substancji czynnych środków ochrony roślin
Słodyszek rzepakowy praktycznie każdego roku wymaga chemicznego zwalczania, ponieważ duży areał rzepaku, zmiany klimatu i ograniczane zabiegi agrotechniczne dodatkowo zwiększają jego potencjał jako szkodnika. W ocenie terminu pojawu słodyszka pomagają żółte naczynia umieszczane na wysokości roślin. Kolejnym krokiem jest ocena liczebności chrząszczy żerujących na roślinach. Chemiczne zwalczanie słodyszka należy przeprowadzać po dokładnym monitoringu uprawy, gdy przekroczony zostanie próg ekonomicznej szkodliwości – w fazie zwartego kwiatostanu (BBCH 50–52) 1–2 chrząszcze na 1 roślinie, a w fazie luźnego kwiatostanu (BBCH 55–59) 3–5 chrząszczy na roślinie. Skuteczność zwalczania słodyszka zależy głównie od właściwego terminu, zastosowanego insektycydu oraz optymalnej temperatury jego działania, którą należy mierzyć bezpośrednio na własnej plantacji.
Wcześniej nalatujący słodyszek może być ograniczany przy okazji zwalczania chowacza czterozębnego z użyciem odpowiednich insektycydów. Skuteczność chemicznego zwalczania słodyszka zależy również od poziomu jego odporności na niektóre substancje czynne zawarte w insektycydach. W ostatnich latach obserwuje się stopniowy wzrost odporności słodyszka na większość substancji czynnych z grupy pyretroidów i neonikotynoidów. Stopniowe wycofywanie w ramach nowych strategii KE kolejnych substancji czynnych insektycydów (planowane wycofanie m.in. wszystkich pyretroidów oraz pozostałych fosforoorganicznych i oksadiazyn) przy braku alternatywnych rozwiązań, potencjalnie ten problem pogłębi. Aktualnie słodyszek wykazuje wrażliwość na acetamipryd, indoksakarb oraz fosmet.
Słodyszek rzepakowy często jest zwalczany w okresie kwitnienia „pośpiechów” rzepaku lub kiedy kwitną chwasty, a wtedy na plantacji licznie występują pszczoły i inne zapylacze. Ochrona pszczół podczas zabiegów chemicznych jest obowiązkiem ustawowym, dlatego przede wszystkim należy zwrócić uwagę na toksyczność oraz okres prewencji danego insektycydu, a wszystkie zabiegi ochrony chemicznej należy wykonywać po zakończeniu oblotu pszczół – najlepiej w godzinach wieczornych lub nocnych.
Przed i w czasie kwitnienia duże zagrożenie dla zdrowotności rzepaku mają również organizmy chorobotwórcze. Na liściach i łodygach rzepaku możemy wówczas zaobserwować objawy kilku chorób. Wśród nich należy szczególnie zwrócić uwagę na objawy szarej pleśni, czerni krzyżowych, a przede wszystkim zgnilizny twardzikowej. Ta ostatnia choroba w wielu rejonach uprawy rzepaku, jeśli nie jest zwalczona, powoduje dotkliwe straty plonu. Ponadto pozostawia w glebie wiele zarodników przetrwalnikowych, które w latach następnych stanowią zagrożenie nie tylko dla upraw rzepaku, ale i roślin bobowatych, psiankowatych, słonecznika i innych.
W przypadku szarej pleśni początkowo na łodydze widoczna jest nieregularnego kształtu, szarozielona plama. Następnie pojawia się luźna grzybnia, która szybko przyrasta i gęstnieje, plama się powiększa, obejmując cały obwód łodygi na odcinku od 2 do 15 cm. Grzybnia ma barwę popielatoszarą lub brązowoszarą i wytwarza liczne trzonki z zarodnikami konidialnymi. Porażona łodyga łamie się w miejscu infekcji i zasycha. Objawy na liściach są bardzo podobne, czyli nieregularne, jasnozielone plamy pokryte szarą grzybnią z zarodnikami.
Pierwsze plamy wskazujące na obecność grzybów, które powodują czerń krzyżowych zaobserwować można na liściach już wczesną wiosną i stopniowo rozprzestrzenią się one na kolejne, coraz wyższe partie. Są to brunatne lub czarnobrunatne punkty, często koncentrycznie strefowane, które powiększają swoją powierzchnię do średnicy 5–7 mm, łączą się ze sobą tworząc duże, nieregularne nekrozy. Liście z objawami choroby żółkną i przedwcześnie zamierają.
Pierwsze objawy zgnilizny twardzikowej można zaobserwować krótko przed kwitnieniem rzepaku. Występują one u podstawy łodygi lub wyżej, najczęściej w jej środkowej części, w miejscach osadzenia ogonków liściowych lub rozgałęzieniach. U podstawy łodygi w okresie kwitnienia widoczna jest biała, watowata grzybnia, niekiedy część grzybni znajduje się na powierzchni gleby w bezpośredniej okolicy łodygi. Na grzybni po 3–4 dniach pojawiają się czarnej barwy przetrwalniki grzyba – sklerocja. Grzybnia wypełnia też wnętrze łodygi i tam też znaleźć można sklerocja. W wyższych partiach łodygi objawy są podobne. Początkowo na części łodygi pojawia się wodnista, owalna, szarobiała plama, grzybnia jest luźna, śnieżnobiała ze strefowaniem, a gdy wilgotność jest wysoka grzybnia przyrasta i staje się watowata. Na powierzchni grzybni można zauważyć czarne przetrwalniki. Plamy obejmują stopniowo cały obwód łodygi. Chore rośliny szybko zasychają, łatwo je można wówczas zauważyć wśród zielonych jeszcze, zdrowych roślin.
W celu określenia optymalnego terminu zabiegu należy często lustrować plantacje i pamiętać, że zaobserwowanie w tym czasie już pojedynczych roślin z objawami zgnilizny twardzikowej jest wskazaniem do zabiegu. Jeżeli w tym okresie panuje podwyższona wilgotność, to te pojedyncze chore rośliny zwiastują, że wkrótce choroba rozwinie się tak intensywnie, że skutki jej wystąpienia będą bardzo dotkliwe.
W przypadku, gdy rzepak kwitnie nie można sobie pozwolić na rezygnację z wykonania zabiegu chroniącego rzepak przed chorobami. Powodują one straty w wielkości 20–35% potencjalnego plonu nasion. Przy epidemicznym wystąpieniu chorób ta strata może być dwukrotnie wyższa. Obserwacje pod kątem objawów wymienionych chorób należy zacząć przed kwitnieniem i kontynuować aż do zakończenia tego okresu.
Podstawą do wykonania zabiegu chemicznego z użyciem odpowiedniego fungicydu jest:
- stwierdzanie zgnilizny twardzikowej w latach poprzednich;
- podwyższona wilgotność gleby i powietrza;
- obecność przetrwalników grzyba, czyli źródła infekcji, na powierzchni gleby w okresie kwitnienia rzepaku;
- pierwsze objawy obecności sprawcy choroby na podstawie łodygi, na łodydze, na rozgałęzieniach.
Takie same warunki pogodowe, czyli wysoka wilgotność powietrza, odnosi się do obecności grzybów rodzaju Alternaria powodujących czerń krzyżowych oraz grzyba Botrytis cinerea powodującego szarą pleśń.
W poniższej tabeli podano substancje chemiczne, które można zastosować do walki ze sprawcą zgnilizny twardzikowej i innymi grzybami, a w szczególności z tymi, które powodują czerń krzyżowych i szarą pleśń. Zabieg chemiczny zalecany jest, gdy rzepak kwitnie, najczęściej w pełni kwitnienia (BBCH 65), ale niekiedy spełnienie powyższych warunków, wymaga zastosowania zabiegu wcześniej, czyli w fazie żółtego pąka (BBCH 59) lub na początku kwitnienia (BBCH 61). Z kolei, gdy pogoda wskazuje na brak warunków sprzyjających do rozwoju grzybów, przede wszystkim tego, który powoduje zgniliznę twardzikową, zabieg warto o kilka dni opóźnić, dzięki czemu rzepak będzie dłużej chroniony po zastosowaniu fungicydu.
dr Przemysław Strażyński
dr Ewa Jajor
IOR–PIB w Poznaniu
